Op 6 februari 2025 stelde de Amerikaanse president Donald Trump per decreet sancties in tegen het Internationaal Strafhof (ICC: International Criminal Court). Het decreet maakt het mogelijk om tegoeden te bevriezen en een inreisverbod in te stellen voor ICC-functionarissen en andere niet-Amerikaanse personen die het werk van het Internationaal Strafhof ondersteunen. Begin januari 2025 keurde het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden een wet goed om sancties op te leggen aan het Internationaal Strafhof, maar het wetsvoorstel werd niet aangenomen door de Senaat. Het opleggen van sancties aan het Internationaal Strafhof is een ongerechtvaardigd gebruik van dwangmaatregelen die de gerechtelijke onafhankelijkheid van het Internationaal Strafhof ondermijnen. Ze kunnen het Strafhof ernstig belemmeren in het uitvoeren van zijn mandaat om straffeloosheid voor mensenrechtenschendingen te bestrijden.
- Wat is het Internationaal Strafhof?
Het ICC is een permanent internationaal gerechtshof dat werd opgericht op basis van een internationaal verdrag, het Statuut van Rome, ondertekend tijdens een diplomatieke conferentie in juli 1998. Sinds het op 1 juli 2002 in werking trad hebben 125 landen zich bij het Hof aangesloten. Het ICC heeft de jurisdictie om personen, inclusief ambtenaren en staatshoofden, te berechten voor oorlogsmisdaden, misdaden tegen de menselijkheid en genocide. Tot nu toe heeft het Hof onderzoeken ingesteld naar 17 vermeende gevallen van ernstige mensenrechtenschendingen.
Het Hof handelt op basis van complementariteit: het oefent zijn jurisdictie alleen uit als nationale rechtssystemen de zaken niet vervolgen, als is aangetoond dat ze niet bereid of in staat zijn om de procedures op waarachtige wijze uit te voeren.
Het ICC is opgericht met als doel de straffeloosheid van internationale misdaden (oorlogsmisdaden, misdaden tegen de menselijkheid en genocide) overal ter wereld te bestrijden en om ervoor te zorgen dat het grondbeginsel van de rechtsstaat – dat stelt dat niemand boven de wet staat en dat alle overheidsinstanties binnen de kaders van de wet moeten handelen – wordt nageleefd.
- Waarom leggen de Verenigde Staten sancties op aan het ICC?
De sancties zijn een vergeldingsmaatregel nadat het ICC een onderzoek instelde naar internationale misdaden gepleegd in de context van het Israëlisch-Palestijnse conflict. In maart 2021 opende de aanklager van het ICC een onderzoek naar de misdaden die sinds 13 juni 2014 in Palestina zijn gepleegd. Vervolgens vaardigde het Hof in november 2024 arrestatiebevelen uit tegen de Israëlische premier Benjamin Netanyahu en de minister van Defensie Yoav Gallant. Het Hof vond redelijke gronden om aan te nemen dat Netanyahu en Gallant verantwoordelijk waren voor misdaden tegen de menselijkheid en oorlogsmisdaden in de Gazastrook. Er werd eveneens een arrestatiebevel uitgevaardigd tegen de leider van Hamas, Mohammed Diab Ibrahim Al-Masri, wegens vermeende oorlogsmisdaden en misdaden tegen de menselijkheid.
Deze maatregelen passen binnen een beleid dat de VS al veel langer voert waarbij ze ervoor kiezen om hetzij strategisch samen te werken met het ICC dan wel maatregelen te treffen om het Hof tegen te werken wanneer het tracht misdaden te onderzoeken waarbij de VS of hun bondgenoten betrokken zijn. Zo waren bijvoorbeeld de goedkeuring van de “American Service-Members’ Protection Act” in 2002 en de ondertekening van bilaterale immuniteitsovereenkomsten met tal van staten erop gericht te voorkomen dat leden van de Amerikaanse strijdkrachten door het Hof zouden worden vervolgd en gearresteerd.
In 2019, nadat het Hof een onderzoek instelde over de situatie in Afghanistan, vaardigden de Verenigde Staten een decreet uit tegen de ICC-sancties. Dat leidde ertoe dat sancties werden getroffen tegen de toenmalige aanklager van het Hof, Fatou Bensouda, en het hoofd van de afdeling Jurisdictie, Complementariteit en Samenwerking van het ICC, Phakiso Mochochoko. Amerikaanse maatschappelijke organisaties spanden twee rechtszaken aan tegen het decreet. De regering-Biden trok het decreet in april 2021 in, maar in januari 2025 trok de regering-Trump op haar beurt het decreet van Biden weer in.
- Wat is de reikwijdte van de sancties?
Het decreet bepaalt dat sancties mogelijk zijn tegen buitenlandse personen en/of entiteiten die rechtstreeks deelnemen aan een poging van het ICC tot onderzoek, arrestatie, vasthouding of vervolging van een Amerikaanse onderdaan of een onderdaan van een geallieerd land dat geen verdragsstaat is van het Hof of dat de jurisdictie van het Hof heeft aanvaard. Het staat ook sancties toe tegen personen en/of entiteiten die een persoon die een sanctie opgelegd kreeg hebben geholpen, gesponsord of financiële, materiële of technologische steun hebben verleend.
De tegoeden van gesanctioneerde personen worden bevroren en hun wordt een reisverbod opgelegd. De reikwijdte van het visumverbod waarin het decreet voorziet is echter breder, aangezien het niet alleen kan worden toegepast op personen tegen wie een sanctie is uitgevaardigd, maar ook op hun familieleden (echtgenoten en kinderen) en op niet-Amerikaanse personen van wie de minister van Buitenlandse Zaken oordeelt dat ze “in dienst zijn van of handelen als een agent van het ICC”. Op dit moment staat alleen de aanklager van het ICC, Karim Khan, op de sanctielijst. Het decreet draagt de Amerikaanse minister van Financiën op om binnen 60 dagen een rapport in te dienen om andere potentiële gesanctioneerden te identificeren.
- Zijn de sancties een legitiem instrument?
Het voornaamste doel van het Amerikaanse sanctieregime is om actoren aan te pakken die betrokken zijn bij internationale georganiseerde misdaad, verspreiding van wapens, terrorisme en mensenrechtenschendingen, aangezien deze handelingen worden beschouwd als een bedreiging voor de nationale veiligheid van de VS. Het is wel zeer ironisch dat ditzelfde instrument wordt gebruikt om een instelling te belemmeren die juist tot doel heeft straffeloosheid voor mensenrechtenschendingen te bestrijden. Door deze sancties te treffen ondermijnen de VS de rechtsstaat wereldwijd en geven ze aan dat rechtspraak slechts selectief hoeft te worden toegepast, zelfs in situaties waar sprake is van ernstige mensenrechtenschendingen.
Ze versterken zo de wereldwijde cultuur van straffeloosheid en voegen zich bij andere staten die probeerden de internationale rechtspraak te verzwakken. Nadat het Hof arrestatiebevelen had uitgevaardigd tegen Russische verantwoordelijken, onder wie president Vladimir Poetin, wegens misdaden gepleegd in het conflict met Oekraïne, heeft Rusland een strafzaak aangespannen tegen de aanklager en drie rechters van het ICC. Rusland nam ook een wet aan die elke samenwerking met het ICC strafbaar stelt. Het Israëlische parlement behandelt momenteel een wetsvoorstel dat elke Israëlische burger, autoriteit of overheidsinstantie die met het ICC samenwerkt strafbaar stelt. In januari 2025 heeft Italië, een verdragsstaat van het Hof, op dubieuze gronden een arrestatiebevel naast zich neergelegd tegen een Libische generaal die beschuldigd wordt van misdaden tegen de menselijkheid en betrokken is bij de slechte behandeling van migranten.
De Amerikaanse sancties zijn een onevenredige strafmaatregel die de slachtoffers van mensenrechtenschendingen schoffeert en bijdraagt aan de politisering van de internationale rechtspraak, wat oorlogsmisdadigers alleen maar zal aanmoedigen.
- Heeft het Hof zijn bevoegdheid overschreden door arrestatiebevelen uit te vaardigen?
Door vermeende misdaden in Palestina te onderzoeken en door arrestatiebevelen uit te vaardigen voor burgers van staten die het Statuut van Rome niet hebben aangenomen overschrijdt het ICC zijn bevoegdheid, beweren de Verenigde Staten. Dit is echter uitgebreid behandeld en er is vastgesteld dat het Hof binnen de grenzen van zijn bevoegdheid handelt. Volgens het Statuut van Rome kan het ICC zijn jurisdictie uitoefenen wanneer de vermeende misdaden zijn gepleegd op het grondgebied van een verdragsstaat (of een staat die anderszins de rechtsmacht van het Hof heeft aanvaard), ook wanneer de misdaden zijn gepleegd door een persoon die staatsburger is van een niet-verdragsstaat. Palestina werd in 2015 verdragsstaat van het ICC en heeft het ICC verzocht een onderzoek in te stellen naar vermeende misdaden die sinds 13 juni 2014 zijn gepleegd in de bezette Palestijnse gebieden. Op 17 november 2023 hebben Zuid-Afrika, Bangladesh, Bolivia, de Comoren en Djibouti de situatie in de staat Palestina doorverwezen naar het ICC.
In het verleden vaardigde het ICC al arrestatiebevelen uit tegen onderdanen van niet-verdragsstaten, zoals de Soedanese president Omar al-Bashir en de Russische president Vladimir Poetin, zonder noemenswaardig verzet van de Verenigde Staten. Integendeel, onder de regeringen van Bush en Trump werd de noodzaak om de daders van genocide en massale wreedheden ter verantwoording te roepen bestempeld als belangrijk voor de nationale veiligheid van de VS. De regering-Biden stelde op haar beurt dat het arrestatiebevel tegen Poetin “gerechtvaardigd” was en “een sterk signaal” afgaf. De huidige beweringen van de Amerikaanse regering dat het ICC handelt “zonder legitieme basis” zijn dan ook duidelijk politiek gemotiveerd.
- Wat zijn mogelijke gevolgen van de sancties voor het ICC en verdedigers van de internationale rechtspraak?
Naast de persoonlijke en financiële gevolgen die de sancties zullen hebben voor de gesanctioneerde personen (en hun families), kunnen ze ook het werk van het ICC belemmeren wanneer het afhankelijk is van diensten die door Amerikaanse banken en andere bedrijven worden geleverd. Sancties kunnen het daarnaast zowel moeilijker als gevaarlijker maken voor maatschappelijke organisaties, advocaten en deskundigen om met het ICC samen te werken, niet alleen in het onderzoek naar de Palestijnse zaak. Buitenlandse individuen die samenwerken met het Hof van een gesanctioneerde ICC-ambtenaar lopen het risico om zelf ook gesanctioneerd te worden. Individuen of maatschappelijke organisaties in de Verenigde Staten riskeren dan weer zware civielrechtelijke of strafrechtelijke sancties als ze samenwerken met het Hof in de Palestijnse zaak of met een gesanctioneerde ICC-ambtenaar.
Door het ICC opzettelijk te verzwakken, beperken de VS-sancties effectief de mogelijkheden van slachtoffers over de hele wereld om gerechtigheid te zoeken in landen waar de VS de strijd tegen straffeloosheid eerder actief heeft gestimuleerd, onder andere met de hulp van het ICC, zoals Oekraïne, Darfoer, Libië en de Democratische Republiek Congo.
De sancties betekenen bovendien een directe aanval op de gerechtelijke onafhankelijkheid van het ICC en vormen een belemmering van de rechtsgang, aangezien de sancties worden gebruikt als politiek instrument om rechters en aanklagers van het ICC onder druk te zetten en te intimideren. Artikel 70 van het Statuut van Rome definieert “belemmering van de rechtsbedeling” als elke actie die bedoeld is om een ambtenaar van het Hof te belemmeren, te intimideren of vergeldingsmaatregelen te treffen vanwege de functies die hij of zij uitoefent.
- Hoe hebben de verdragsstaten gereageerd op deze sancties door de Verenigde Staten?
Deze sancties zijn in brede kring veroordeeld door de verdragsstaten. In juni 2024 en februari 2025 heeft een collectief van verdragsstaten een gezamenlijke verklaring afgelegd waarin zij hun onvoorwaardelijke steun aan het ICC als onafhankelijke en onpartijdige rechterlijke instantie bevestigden. Op de Vergadering van Verdragsstaten in december 2024 herhaalden zij hun blijvende steun voor het Hof en veroordeelden zij elke bedreiging, aanval, intimidatie of inmenging tegen het Hof, zijn personeel en degenen die met het Hof samenwerken. Verschillende staten, onder leiding van Zuid-Afrika en Maleisië, hebben daarnaast het initiatief genomen om een “The Hague Group” op te richten ter verdediging van internationale gerechtelijke instellingen zoals het Internationaal Strafhof en het Internationaal Gerechtshof.
Ook de Europese Unie sprak haar blijvende steun voor het ICC uit en veroordeelde pogingen om het Hof te intimideren en te dwarsbomen. 14 speciale rapporteurs / onafhankelijke experts bij de Verenigde Naties op het gebied van mensenrechten hebben eveneens een verklaring gepubliceerd waarin ze de Amerikaanse sancties tegen het ICC veroordelen. Daarnaast hebben talloze coalities van maatschappelijke organisaties en mensenrechtenorganisaties, zowel in als buiten de Verenigde Staten, de aanvallen van de VS op het ICC en de pogingen om samenwerking met het ICC strafbaar te stellen, veroordeeld.
