De overbevolking van gevangenissen en de oververtegenwoordiging van gedetineerden in voorlopige hechtenis in de Democratische Republiek Congo zijn goed gedocumenteerde feiten. Maar wat zeggen deze cijfers over de onderliggende logica die het strafrecht drijft?
ASF publiceerde een studie met de titel Praktijken en sociale beweegredenen voor preventieve hechtenis in Kinshasa. Daarin worden het discours, de praktijken en de vertegenwoordiging van de openbare aanklagers in Kinshasa onder de loep genomen. Vanuit juridisch-antropologisch perspectief zijn de conclusies overduidelijk: preventieve hechtenis wordt niet uitsluitend gebruikt als toepassing van de wet, maar maakt inherent deel uit van een strafsysteem dat wordt beheerst door, onder andere, sociale drijfveren van macht, zelfbescherming en vernedering.
Het grondwettelijk vrijheidsbeginsel omgekeerd
Waar volgens de grondwet vrijheid als beginsel geldt en detentie als uitzondering, volgt de rechtspraktijk meestal exact het tegenovergestelde patroon. Opsluiting is de norm geworden, als gevolg van de professionele en contextuele dynamieken die spelen.
De almachtige magistraat
De openbare aanklagers zien zichzelf als adellijke figuren die de autoriteit van de wet belichamen. Een magistraat bewijst zijn waarde door zijn of haar vermogen om arrestatiebevelen uit te vaardigen. Deze positie van autoriteit en macht is in zichzelf voldoende om de wettigheid en ethiek van iedere beslissing te rechtvaardigen, in de optiek van de magistraat.
Justitie onder druk
Hoewel openbare aanklagers stellig beweren elke zaak afzonderlijk te onderzoeken en rekening te houden met de ernst van de feiten, wijst de studie op andere overwegingen die hun beslissingen beïnvloeden. Het risico om met de vinger te worden gewezen, door hun oversten of door slachtoffers, brengt sommigen ertoe om conservatieve beslissingen te nemen, wat vaker tot opsluiting leidt. De druk die op hiërarchische wijze wordt uitgeoefend, in combinatie met de vervaagde grenzen tussen de justitiële, politieke en economische sfeer, beperkt de bewegingsruimte van rechters. Rechters worden geconfronteerd met “verborgen bevelen” van de politieke autoriteiten of hun superieuren. Het niet opvolgen van deze bevelen zou hen blootstellen aan sancties die onderdeel zijn van een cultuur van vernedering en dwingende machtsverhoudingen.
Munt slaan uit vrijheid
Voorlopige hechtenis maakt bovendien deel uit van een systeem van onderhandelingen en het monetariseren van justitie. De minnelijke schikking voor bepaalde kleine overtredingen kan lange en dure procedures vermijden, maar gaat ook gepaard met dubieuze praktijken waarbij de grenzen tussen het betalen van boetes of borgtochten en het verzoek om steekpenningen vervagen. Achterdocht is wijdverbreid in deze context. Interne conflicten binnen het Openbaar Ministerie, met name tussen magistraten en griffiers, voegen nog een extra dimensie van ondoorzichtigheid toe aan de procedures.
Sociale regulering die vrijheid bestraft
De resultaten van het onderzoek tonen aan dat preventieve hechtenis niet alleen een kwestie van wet is, maar echt een mechanisme van sociale regulering. Verdenking als uitgangspunt, angst voor hiërarchische sancties en de machtsverhoudingen tussen de verschillende justitiële actoren dragen allemaal bij aan een dynamiek waarin vrijheidsberoving haast een reflex wordt. Deze situatie bedreigt het fundamentele principe van het vermoeden van onschuld en illustreert de diepgaande beperkingen van het Congolese rechtssysteem.
Deze studie is een oproep om de gerechtelijke praktijken te herzien en het respect voor de grondrechten te versterken. Ze wijst ons er wederom op dat justitie niet simpelweg neerkomt op de toepassing van wetteksten; de heersende sociale dynamiek loopt er altijd doorheen en wordt eveneens weerspiegeld. Zowel het juridisch veld als de mensenrechtenverdedigers staan voor de uitdaging om vrijheid weer de plaats te geven die het toekomt: als uitgangspunt, niet als uitzondering.
