Dit artikel komt uit het jaarverslag 2022 van AdZG.
Borgtocht is in toenemende mate een controversieel onderwerp geworden, niet alleen in Oeganda maar ook wereldwijd. In de publieke en politieke arena vinden er volop juridische en maatschappelijke debatten plaats over de juiste afweging tussen openbare veiligheid en het recht op persoonlijke vrijheid. Deze debatten stonden in het middelpunt van de aandacht in Oeganda toen velen opriepen om een hervorming van het wetgevende kader dat de toegang tot borgtocht regelt en nu er in die zin inspanningen worden geleverd.
Wetgevers, leden van middenveldorganisaties, leden van de rechterlijke macht en andere actoren hebben veel verschillende en soms tegenstrijdige bezorgdheden geuit over de huidige manier van aanvragen en toekennen van borgtocht in Oeganda.
De president heeft openlijk geprotesteerd tegen sommige beslissingen van rechtbanken om moordverdachten op borgtocht vrij te laten, met het argument dat dit neerkomt op het provoceren van het publiek, en de toename van zware vergrijpen heeft ertoe geleid dat sommigen pleiten voor strengere voorwaarden bij het toekennen van borgtocht. Exorbitante boetes en onbetaalbare borgtochten in contanten die door rechtbanken worden opgelegd aan aanvragers van borgtocht, worden aangevoerd als discriminerend omdat alleen de rijken zich dit kunnen veroorloven. Verder heerst er bezorgdheid over de inconsistente uitoefening van de rechterlijke bevoegdheden bij het overwegen van borgtocht.
Een ander aspect betreft dan weer de kosten van de borgtocht voor de gemeenschap. Mensen in hechtenis nemen en houden komt met een prijskaartje, bovendien kunnen gedetineerden hun familie niet onderhouden en niet bijdragen tot de economie. De totale kosten voor het vasthouden van een gedetineerde in Oeganda bedragen voor de schatkist 22.966 UGX per gedetineerde per dag. In december 2022 telden de Oegandese gevangenissen 74.414 gedetineerden, waarvan 35.743 mensen in voorlopige hechtenis. Dit brengt de jaarlijkse kosten voor het onderhoud van gedetineerden op 1.708.991.924 UGX, waarvan 820.873.738, meer dan de helft dagelijks naar mensen in voorlopige hechtenis gaat.
In december 2021 publiceerde de opperrechter voorgestelde richtlijnen voor borgtocht. Deze richtlijnen waren bedoeld om de bestaande wettelijke bepalingen over borgtocht aan te vullen en te zorgen voor meer uniformiteit en samenhang bij de rechtbanken bij de beoordeling van aanvragen voor borgtocht. Een van de doelstellingen van de voorgestelde richtlijnen was het aanpakken van misbruiken bij het gebruik van voorlopige hechtenis en de daaruit voortvloeiende overbevolking in de gevangenissen.
In februari 2022 dienden ASF en haar partners een memorandum in bij het Judiciary Rules Committee waarin ze enkele van de belangrijkste problemen belichtten die de behandeling van gedetineerden in voorlopige hechtenis belemmeren en negatief beïnvloeden. Sommige belangrijke aanbevelingen werden niet in overweging genomen. Bijvoorbeeld de aanbeveling over de verplichte vrijlating op borgtocht van overtreders die al 60 of 180 dagen zonder proces in hechtenis zitten voor respectievelijk kleine en grote overtredingen.
De Constitutional (Bail Guidelines for Courts of judicature) (Practice) Directions, 2022 werden echter goedgekeurd en in voege gebracht door de opperrechter op 27 juli 2022. Sommige bepalingen van de richtlijnen hebben sindsdien de grondwettelijke bepaling over borgtocht gewijzigd, o‧a. bepalingen die voorzien in verplichte borgtocht voor zware vergrijpen. Voorheen hadden de hoofdmagistraten de bevoegdheid om verplichte borgtocht toe te kennen voor zware vergrijpen voordat de zaak werd doorverwezen naar het Hooggerechtshof. Met de inwerkingtreding van de richtlijnen voor borgtocht is de bevoegdheid om verplichte borgtocht toe te kennen voor zware vergrijpen nu beperkt tot het Hooggerechtshof. Dit heeft de toegang tot justitie verder belemmerd voor gedetineerden in voorhechtenis, vooral voor degenen die aangeklaagd zijn voor zware vergrijpen. De laatste tijd is de vrijlating bij zware vergrijpen op verplichte borgtocht nogal op de proef gesteld, omdat degenen die erin slagen het Hooggerechtshof om vrijlating op verplichte borgtocht te verzoeken, worden doorverwezen voor berechting voordat hun dossiers door het Hooggerechtshof worden opgevraagd. In gebieden waar geen Hooggerechtshof is, hebben gedetineerden de hoop verloren en nemen ze hun toevlucht tot een schuldbekentenis als alternatief. In sommige gevangenissen is de congestie verergerd door een toename van het aantal gedetineerden in voorlopige hechtenis.
In Oeganda voert ASF in samenwerking met het Legal Aid Service Providers Network (LASPNET) een driejarig project uit met als titel ‘Bescherming van procedurele en grondwettelijke rechten door toegang tot justitie, gefinancierd door de Oostenrijkse Ontwikkelingssamenwerking (ADC).
In het kader van dit project heeft ASF juridische assistenten en advocaten ingezet om schendingen van procedurele en grondwettelijke rechten op te volgen en rechtsbijstand te verlenen in acht districten in Oeganda. Sinds de start van het project werden meer dan 4.000 gevallen van schending van het recht op voorlopige hechtenis geregistreerd, waarvan 2.047 in gevangenissen. Meer dan twee derde van de gedetineerden in de gevangenissen zouden de verplichte borgtochtperiode overschreden hebben, wat een schending is van hun recht op borgtocht en een voortdurende schending van procedurele rechten. ASF voerde ook een basisstudie uit over het socio-economische profiel van de gedetineerden en de redenen voor hun opsluiting. Een van de belangrijkste bevindingen van de studie was dat 30% van de gedetineerden niet op de hoogte was van het recht om borgtocht aan te vragen en dus langer in voorlopige hechtenis had gezeten.
In een poging om de inspanningen ten voordele van de rechten van gedetineerden in voorlopige hechtenis voort te zetten, heeft ASF, in samenwerking met Ssekaana Associated Advocates and Consultants en een individuele indiener, Stephen Kalali, een verzoekschrift ingediend bij het Grondwettelijk Hof om enkele bepalingen van de Bail Guidelines aan te vechten. We hopen dat dit meer licht zal werpen op de anomalieën in de wet en de praktijken van de borgtocht.
