Gedetineerd voor 10 jaar zonder reden

Makala, wat “houtskool” betekent in het Lingala, is de centrale gevangenis van Kinshasa. Het is ook een van de belangrijkste gevangenissen van Afrika: er zijn 8.500 gevangenen in een complex van paviljoenen en kazernes van baksteen en plaatstaal, oorspronkelijk ontworpen om plaats te bieden aan 1.500 mensen. Het is een kleine stad, een ecosysteem, waar alles geld is, uitgewisseld en onderhandeld wordt – tot aan de plaats op de grond om te gaan liggen. Sommige cellen van 100 m² herbergen 200 gevangenen, waarvan velen op de grond slapen. Ze krijgen te weinig eten en hebben ernstige ondervoedingsproblemen. Slagen en mishandeling kunnen soms leiden tot de dood. Extreme promiscuïteit en onzekerheid leiden onvermijdelijk tot conflicten die alleen met geweld kunnen worden opgelost. Vandaag hadden we in de Makala-gevangenis een ontmoeting met F. F. was in 2009 23 jaar oud en woonde in Ndjili, een gemeente in het westen van Kinshasa, vlakbij de luchthaven. Dat jaar was hij betrokken bij een geschil tussen zijn tante en een buurman over een stuk land. F. werd gehoord als getuige. Nadat hij weigerde het adres van zijn tante op te geven, werd hij vervolgd voor vandalisme en opgesloten in Makala. Een paar dagen later verscheen hij voor de rechter die over zijn vrijlating zou oordelen. Sindsdien: geen nieuws. F. bleef in Makala. Zoals vele anderen raakte hij in de vergetelheid, verdwenen in de handgeschreven registers van de gevangenis. F. wordt dus al 10 jaar lang willekeurig vastgehouden, zonder ooit veroordeeld te zijn geweest. Voor vandalisme. Enkele weken geleden stootte een advocaat waar ASF mee samenwerkt op F.’s zaak. Na een beetje graven ontdekte hij dat in 2012 een magistraat de zaak zonder gevolg had gesloten. F. had dus moeten worden vrijgelaten, maar omdat er geen communicatie is tussen het openbaar ministerie en de gevangenisadministratie, is niemand ooit op de hoogte gesteld van het besluit om hem vrij te laten. F. bracht 10 jaar van zijn leven door in de gevangenis, in afschuwelijke omstandigheden. Over een paar weken komt F. waarschijnlijk vrij. Maar in Makala zijn er honderden mensen in deze situatie: bijna 80 procent van de gedetineerden zit in voorlopige hechtenis. En dus, wat zijn de oplossingen? Ten eerste is het noodzakelijk om verouderde oplossingen los te laten die zich vooral richten op het bouwen van gevangenissen, op wetshervormingen en het opleiden van magistraten. Alleen al op dit laatste punt leert de ervaring dat de rechters over het algemeen vertrouwd zijn met de beginselen van strafvordering in het nationale recht. Deze maatregelen hebben geen bewezen effect op de verbetering van het strafrechtstelsel. Vervolgens moet men ook de voornaamste oorzaken van het overdreven gebruik van voorlopige hechtenis erkennen. De ervaring van ASF toont de verborgen motieven aan van actoren in het strafrechtelijk systeem die specifieke doelstellingen nastreven, die soms in strijd zijn met de norm. Deze redenen omvatten, al dan niet gecumuleerd, de volgende:

• politieke motieven: het bevel komt “van bovenaf” en de voorlopige hechtenis maakt het mogelijk om dissidente stemmen opzij te schuiven. Dit was vooral het geval in de periode voor de Congolese verkiezingen;
• repressieve motieven: de voorlopige hechtenis wordt buitensporig vaak gebruikt om, bewust of onbewust, gedrag te bestraffen in plaats van om het onderzoek van een strafzaak te vergemakkelijken.
• economische motieven: het overheidsoptreden wordt misbruikt om economische voordelen te verkrijgen. Dit misbruik komt neer op afpersing, eventueel onder het mom van een wettelijke maatregel (schikking, borgtocht…).

Tot slot moet elke actie die verandering beoogt rekening houden met de complexiteit van de logica’s en interacties die de actoren in het strafrechtelijke systeem ertoe brengen om de wet toe te passen of naast zich neer te leggen. Wat acties betreft, gaat het met name over:

• de burgers zien als een hefboom voor verandering om strafrechtelijke praktijken te beïnvloeden;
• om regelmatig overleg te laten plaatsvinden met alle actoren in het strafrechtelijke systeem;
• het maatschappelijk middenveld een actieve, invloedrijke rol laten spelen om de actoren in het strafrechtelijke systeem voortdurend op het matje te roepen ene verantwoordelijk te stellen voor ernstige mensenrechtenschendingen.

Om zaken te verdedigen zoals die van F. tekenen ASF en haar partners beroep aan bij nationale rechtbanken, voeren ze advocacycampagnes en ondersteunen ze de organisatie van burgeracties. Maar om de impact te vergroten, is het noodzakelijk om op permanente basis actief te zijn, via een actiegericht netwerk onder leiding van activistische advocaten, academici en leden van het maatschappelijk middenveld. Dit netwerk wordt momenteel opgericht door ASF, zowel in de DRC als internationaal. Om te waken en om strijd te voeren. Maar vooral om vergeten gevangenen zoals F. te kunnen verdedigen en hen hun rechten terug te geven. Bruno Langhendries