Vorige maand sloot Advocaten Zonder Grenzen (ASF) het project “De rol van de civil society versterken bij de hervorming van het strafrechtstelsel in Marokko” af tijdens een workshop waarbij advocaten, actoren uit het maatschappelijk middenveld, magistraten en institutionele vertegenwoordigers aanwezig waren. Een moment om gezamenlijk de balans op te maken, nu de hervorming van het Marokkaanse strafrechtssysteem nog volop bezig is en de uitdagingen voor de bevolking aanzienlijk zijn.
Een strafrechtelijk systeem in verandering, rechten nog steeds kwetsbaar
De hervorming van het Marokkaanse strafrecht is een ambitieus project, dat steunt op de constitutionele hervormingen van 2011 en de ratificatie van internationale verbintenissen op het gebied van mensenrechten maar tot op heden nog niet is voltooid. Herziening van het Wetboek van Strafrecht, hervorming van het Wetboek van Strafvordering, hervorming van de gevangeniswetgeving en de invoering van alternatieve straffen: de projecten zijn talrijk en veelbelovend. In de praktijk echter blijven de grondrechten vaak kwetsbaar, vooral voor de meest gemarginaliseerde personen.
Dit was aanleiding voor ASF om samen met haar partners dit project uit te voeren om de bijdrage van het maatschappelijk middenveld aan de lopende hervormingen te versterken. Dankzij verschillende activiteiten zoals juridische bijstand, observatie van processen, documentatie en belangenbehartiging kon het project de verschillen tussen de wetgeving en de praktijk aan het licht brengen en concrete mogelijkheden voor een rechtvaardiger strafrechtelijke hervorming aandragen.
Criminalisering van armoede: een structurele constatering
De resultaten van het project laten er geen twijfel over bestaan: het Marokkaanse strafrechtelijke systeem bestraft armoede nog steeds in plaats van die als een maatschappelijk probleem te behandelen. De meerderheid van de personen die vervolgd worden voor zogenaamde “kleine” inbreuken – landloperij, informele verkoop, drugsgebruik, illegale migratie – leeft in precaire omstandigheden. De gerechtelijke reactie blijft overwegend bestraffend, zonder sociale, gezondheids- of administratieve alternatieven.
Bepaalde bevolkingsgroepen, met name vrouwen in precaire situaties of migranten, worden dubbel of zelfs driedubbel gestraft, als gevolg van vage normen die op discriminerende wijze worden toegepast. ASF roept dan ook op tot een hervorming van het Wetboek van Strafrecht volgens een intersectionele benadering, waarbij de verschillende impact van wetten op de meest kwetsbare groepen wordt erkend. De decriminalisering van bepaalde gedragingen, de ontwikkeling van niet-gerechtelijke maatregelen en een systematische analyse van de impact moeten deze transformatie sturen.
Een eerlijk proces: het effectieve recht op verdediging garanderen
Bij de observatie van strafzaken stelden opgeleide advocaten herhaaldelijke schendingen van de garanties voor een eerlijk proces vast: late of louter formele verdediging, geen voorafgaand contact met een advocaat, onmiddellijke verschijning zonder voorbereiding, enz. Rechtsbijstand, die bedoeld is om ongelijkheden in de toegang tot verdediging te compenseren, wordt nog steeds ongelijk toegepast en blijft afhankelijk van onwillekeurig bepaalde lokale middelen.
Volgens ASF moet de observatie van processen erkend worden als een legitiem instrument voor verantwoordingsplicht. Het project beveelt aan om dit vast te leggen binnen een ethisch en collaboratief kader, in samenwerking met de balies en de gerechtelijke autoriteiten. De verwachte hervorming van het Wetboek van Strafvordering moet bovendien de effectieve toegang tot een advocaat garanderen, vanaf de eerste uren van de voorlopige hechtenis en gedurende de hele procedure.
Detentieomstandigheden: samen duurzame oplossingen uitwerken
In een context van aanhoudende overbevolking in de gevangenissen biedt de hervorming van de wet op de organisatie van het gevangeniswezen een belangrijke kans om de rechten van gedetineerden te verbeteren. Uit het project bleek het belang van de behandeling van klachten, van de toegang tot het recht en van individuele begeleiding in de gevangenis – aspecten die nog te weinig worden gewaarborgd.
Maatschappelijke organisaties en advocaten kunnen een essentiële rol spelen als verbindingsschakel door gedetineerden te begeleiden bij de gerechtelijke stappen en door bij te dragen aan een betere juridische, sociale en administratieve ondersteuning. ASF roept op om deze bijdragen in een duidelijk wettelijk kader te gieten, dat de complementariteit van de rollen van de overheid, rechtsbeoefenaars en actoren van het maatschappelijk middenveld waarborgt.
Alternatieve straffen: een hervorming die geconcretiseerd moet worden
De recente goedkeuring van de wet op alternatieve straffen – taakstraffen, dagboetes, elektronisch toezicht – is een veelbelovende stap voorwaarts. De implementatie ervan, voorzien vanaf augustus 2025, zal echter gepaard moeten gaan met concrete middelen: opleiding van magistraten, lokale uitvoeringsstrategieën, intersectionele coördinatie, individuele opvolging en rigoureuze evaluatie.
ASF roept op tot een gecoördineerde mobilisatie van de overheid, het maatschappelijk middenveld, lokale overheden en rechtsbeoefenaars om het welslagen van deze hervorming te garanderen. Met name verenigingen kunnen een sleutelrol spelen bij het informeren van de betrokken doelgroepen, de uitvoering van straffen en de analyse van de eerste gerechtelijke uitspraken.
Naar een strafrecht gebaseerd op mensenrechten
Bij de afronding van dit project wijst ASF nogmaals op het belang van een strafrechtelijke hervorming die wordt vormgegeven door alle betrokkenen en die rekening houdt met de sociale realiteit en de behoeften van de meest kwetsbaren. Een hervorming die gebaseerd is op preventie, re-integratie, burgerparticipatie en die de rechten waarborgt tijdens iedere fase van de procedure.
Het strafrechtelijk systeem kan alleen worden hervormd dankzij de collectieve mobilisatie van instellingen, actoren in het veld en justitiabelen. ASF zal zich samen met haar Marokkaanse partners blijven inzetten voor een menselijkere, rechtvaardigere en voor iedereen toegankelijkere rechtspraak.
Het project “De rol van de civil society versterken bij de hervorming van het strafrechtstelsel in Marokko” (2023-2025)
Om bij te dragen aan de implementatie van de constitutionele en internationale verplichtingen van Marokko op het gebied van de mensenrechten, met name op basis van het “Handvest voor de hervorming van het rechtssysteem” en de door Marokko aangenomen internationale verdragen, hebben Advocaten Zonder Grenzen (ASF) en het Marokkaanse Waarnemingscentrum voor de Gevangenissen het project “De rol van de civil society versterken bij de hervorming van het strafrechtstelsel in Marokko” opgezet, medegefinancierd door de Europese Unie.
De belangrijkste doelstellingen van het project waren:
• Capaciteitsopbouw voor actoren uit het maatschappelijk middenveld op het gebied van de bescherming en verdediging van gedetineerden en/of personen in voorlopige hechtenis;
• Bijdragen aan de goedkeuring van overheidsbeleid op het gebied van justitiële hervormingen die in overeenstemming zijn met het internationaal recht en de mensenrechten.
Dankzij de activiteiten van het project kon de rechtsbijstand aan personen die van hun vrijheid zijn beroofd worden versterkt, met name door middel van directe interventies in penitentiaire inrichtingen en voorlichtingscampagnes voor de burgergroepen die het meeste risico lopen om gearresteerd te worden over juridische waarborgen en het recht op een eerlijk proces. Ze droegen ook bij aan het tot stand brengen van een gestructureerde dialoog tussen de autoriteiten en het maatschappelijk middenveld, door middel van analyses en belangenbehartiging, met name in het kader van de lopende hervormingen van het Wetboek van Strafrecht en het Wetboek van Strafvordering.
