‘Transitionele justitie en historisch onrecht’ is een speciale artikelenreeks, is geboren uit een collaboratie tussen Advocaten Zonder Grenzen en het Leuvens Instituut voor Criminologie.

De afgelopen jaren is de oproep aan regeringen, samenlevingen en instellingen om beter om te gaan met het koloniaal verleden toegenomen, vooral in het kielzog van de Black Lives Matter-beweging. Dit heeft geleid tot het (voorzichtig) in gang zetten van processen door voormalige koloniserende landen voor het omgaan met het koloniaal verleden. Dit is vooral het geval geweest in contexten van vestigingskolonialisme, mogelijk omdat de blijvende negatieve effecten van kolonialisme en structurele onrechtvaardigheden in deze landen nog steeds sterk en zichtbaar aanwezig zijn. Canada, Australië en de Noordse landen hebben allemaal waarheids- en verzoeningscommissies opgericht, of zijn daarmee bezig, om het onrecht en geweld gedaan aan de inheemse bevolkingen te herstellen. Ook in de VS hebben sommigen opgeroepen tot een proces van waarheidsbevinding en herstel voor slavernij en raciaal geweld.

Meer recentelijk hebben zulke politieke debatten rond gerechtigheid en herstel voor het kolonialisme ook plaats gevonden in landen die betrokken waren bij uitbuiting- en handelskolonialisme. Het Verenigd Koninkrijk, bijvoorbeeld, werd geconfronteerd met juridische claims en eisen voor onderhandelingen over herstelbetalingen in verband met de onderdrukking van de Mai Mai-opstand in Kenia, terwijl Duitsland met Namibië heeft onderhandeld over een – fel bekritiseerde – herstelbetalingsovereenkomst voor de genocide op de Herero en de Nama. In België, Frankrijk en Nederland werden verschillende onderzoekscommissies opgericht om de impact van het kolonialisme te onderzoeken en maatregelen voor te stellen om hier een antwoord op te bieden – wat vaak heeft geleid tot verhitte discussies over herstelmaatregelen en excuses.

Deze ontwikkelingen hebben, zowel in academische als in beleidskringen, tot reflecties geleid over de mogelijke instrumenten die transitionele justitie kan aanbieden voor gerechtigheid en genoegdoening voor historisch en hedendaags onrecht dat voortvloeit uit het koloniale verleden. Traditioneel verwijst transitionele justitie naar een reeks beleidsmaatregelen die landen die uit een gewapend conflict of repressief bewind komen, gebruiken om schendingen van de mensenrechten en onrechtvaardigheden uit het verleden aan te pakken. De inzet van transitionele justitie als antwoord op koloniaal onrecht houdt dus in dat de traditionele grenzen van transitionele justitie worden verruimd, dat ze tevens wordt toegepast in westerse landen en dat de opvattingen over het “onrecht” en de “verantwoordelijkheden” die ze tracht aan te pakken, worden verruimd. Het vereist ook een kritische reflectie over de mate waarin transitional justice zelf is ingebed in postkoloniale normatieve en politieke kaders. Dat kan tot gevolg hebben dat transitional justice structurele onrechtvaardigheden en machtsverschillen bestendigt in plaats van ze te veranderen.

De bijdragen aan deze speciale reeks onderzoeken enkele van de uitdagingen en vragen die dit oproept. In het bijzonder wordt onderzocht of transitionele justitie een geschikt kader is om het koloniale verleden aan te pakken en welk soort rechtsmodel voor historisch herstel transitionele justitie kan bieden. Op basis van ervaringen uit verschillende landen bevragen de artikelen hoe doeltreffend gevestigde mechanismen van transitionele justitie – waarheidscommissies, herstelmaatregelen, juridische processen, herdenking, garanties van niet-herhaling – kunnen zijn bij het streven naar gerechtigheid en genoegdoening voor historisch en blijvend onrecht en bij het aanpakken van intergenerationele trauma’s die van het kolonialisme zijn geërfd. Wat uit deze beschouwingen naar voren komt, is dat transitionele justitie weliswaar nuttig kan zijn voor historisch herstel, maar dat zij met politieke beperkingen te kampen heeft (zoals ook zo vaak het geval is geweest voor transitionele justitie in meer paradigmatische contexten) en dat de normatieve en ideologische kaders van overgangsjustitie moeten worden herzien.

Internationale Solidariteit – Gemeente Etterbeek

Dit project wordt gesteund door de dienst Internationale Solidariteit van de gemeente Etterbeek.

Leuven Transitional Justice Blog

Alle artikelen uit deze speciale reeks zijn ook beschikbaar op de Leuven Transitional Justice Blog.